W spotkaniu wzięło udział ok. 150 mieszkańców z terenu województwa podlaskiego, przedstawiciele duchowieństwa z bp. seniorem Tadeuszem Pikusem, Agatą Puchalską – dyrektor Wydziału Kultury Urzędu Marszałkowskiego w Białymstoku, Januszem Leśniakiem członkiem zarządu Krajowego Akcji Katolickiej w Warszawie, Teresą Niewińską Prezes Akcji Katolickiej Archidiecezji Białostockiej, Marią Dzierżanowską Prezes Akcji Katolickiej Diecezji Drohiczyńskiej.
Podczas spotkania kolędy dawne i współczesne śpiewano wspólnie z zespołem ludowym Mianka przy akompaniamencie znanego muzyka i znawcy folkloru Wojciecha Ostrowskiego. Pomocą służyły także specjalnie przygotowane na tą okazję śpiewniki.
Boże Narodzenie to czas, w którym gromadzimy się przy wigilijnym stole, w rodzinach, z przyjaciółmi, we wspólnotach kościelnych, śpiewamy kolędy.
Etymologii słowa kolęda można doszukiwać się w łacinie. Termin calende w dosłownym tłumaczeniu oznacza „pierwszy dzień miesiąca”. Elementy bożonarodzeniowe pojawiły się w kolędach wraz z rozwojem chrześcijaństwa.
Za pierwszą kolędę w znaczeniu religijnym możemy uznać łacińską pieśń Jesus refulsit omnium (Jezus oświeca wszystko). To dzieło św. Hilarego, pochodzące jeszcze z IV wieku, a dokładniej z 336 roku, kiedy to odnotowano pierwsze w historii obchody Bożego Narodzenia. Po raz pierwszy pieśń bożonarodzeniową zaintonował św. Franciszek z Asyżu w zorganizowanej przez siebie szopce. Jak głosi tradycja, to właśnie on zapoczątkował zwyczaj urządzania żłóbka, któremu towarzyszyło śpiewanie kołysanek, czyli polskich jasełek. Należy przypomnieć, że w tym roku 24 grudnia obchodziliśmy 800 lecie urządzenia w Greccio we Włoszech pierwszej szopki a właściwie groty przy której św. Franciszek odprawił Mszę świętą, pierwszą pasterkę poza świątynią, wtedy za zgodą papieża, przy żłóbku z sianem i żywymi zwierzętami. W rolę św. Rodziny wcielili się mieszkańcy Greccio.
Większość kolęd śpiewanych dzisiaj w naszych kościołach i domach pochodzi z okresu baroku, czyli XVII i XVIII wieku. Pierwszy zbiór kolęd został wydany w 1630 roku w Krakowie, a w zbiorze znalazła się taka perła jak Przybieżeli do Betlejem.
Polska w tym Podlasie ma niesamowitą tradycję kolędową.
Tekst kolędy Bóg się rodzi został napisany przez Franciszka Karpińskiego – pod koniec XVII wieku. Pierwotnie tekst nosił nazwę Pieśń o Narodzeniu Pańskim. Franciszek Karpiński miał stworzyć go na zamówienie dla żony marszałka wielkiego koronnego – Izabeli Lubomirskiej z Czartoryskich.
Mało kto wie, że kolęda Bóg się rodzi ma podlaski rodowód. Powstała w Suchodolinie koło Dąbrowy Białostockiej, gdzie jej autor – Franciszek Karpiński – przez kilka lat dzierżawił majątek. Opublikowana w 1792 roku w zbiorze Pieśni nabożne w sławnej drukarni oo. Bazylianów w Supraślu. Kolędę zaprezentowano w tym samym roku w Starym Kościele Farnym w Białymstoku.
Zdrow bądź Krolu Anjelski – to utwór uważany za najstarszą polską kolędę. Jego tekst odnajdujemy w kilku źródłach, z których najistotniejsze to pochodzący z 1424 roku zbiór kazań Jana Szczekny. W polskim dorobku kulturalnym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek.
Cicha noc, święta noc – najbardziej znana i śpiewana na całym świecie. Po raz pierwszy została wykonana w 1818 roku. Przetłumaczono ją na ponad 300 języków i dialektów.
Tradycyjne polskie kolędy to między innymi: Bóg się rodzi, Bracia patrzcie jeno, Cicha noc, Do szopy, hej pasterze, Dzisiaj w Betlejem, Gdy się Chrystus rodzi, Gdy śliczna Panna, Hej kolęda, kolęda, Jezus malusieńki, Jezusa narodzonego, Lulajże Jezuniu, Mędrcy świata, Mizerna cicha.
Powstają też nowe kolędy, komponowane przez współczesnych twórców, których popularność dorównuje kolędom tradycyjnym, np. kolęda z lat 30. XX w. Nie było miejsca dla Ciebie, czy Kolęda o gwieździe z musicalu Kolęda Nocka z lat 80. XX w..
Początkiem wieczerzy wigilijnej w tradycji chrześcijańskiej były w dawnych wiekach wielogodzinne widowiska kościelne, na które wierni przynosili jedzenie i napoje. Tradycja zaś dzielenia się opłatkiem pochodzi od prastarego zwyczaju eulogiów, jaki zachował się z pierwszych wieków chrześcijaństwa. Eulogia – obdarowywanie się chlebem nieofiarnym. Samą wieczerzę wigilijną słusznie też można nazwać przypomnieniem dawnej agape – ucztę pierwszych chrześcijan na pamiątkę wieczerzy Pańskiej.
Dawniej (ale też i dziś) kolacja wigilijna składała się z potraw postnych, co dało wyraz staropolskiej nazwie postnik, posnik. Inne stare nazwy wigilijnej kolacji to kolenda, Pańska Wieczerza. W miarę upływu czasu przyjmować się zaczęła nazwa wigilia, od łacińskiego słowa vigiliare – czuwać, vigilia – czuwanie. W kościele katolickim wigilią zwie się każdy dzień poprzedzający większe święto i jest to zawsze dzień postny. Do tradycji wigilijnych należało, aby do wieczerzy zasiadała parzysta liczba osób. Jeżeli w gronie rodziny i zasiadających razem domowników liczba osób była nieparzysta, to dawniej – starym a pięknym zwyczajem – zapraszano do stołów szlacheckich kogoś ze służby lub czeladzi, a chłopi i mieszczanie zapraszali na wigilię żebraków, także na pamiątkę tego, że Chrystus jadał społem z ubogimi.
Wieczerza wigilijna rozpoczynała się zawsze wspólną modlitwą i do końca miała charakter uroczysty i poważny. Według dawnych zwyczajów ilość obrzędowych potraw wigilijnych powinna być nieparzysta – 5 lub 7 u chłopów, 9 u szlachty, u arystokracji 11, 13. Przeróżne były tłumaczenia tego zwyczajowego wymogu co do ilości potraw: 7 – ilość dni tygodnia, 9 – na pamiątkę 9 chórów anielskich. W zamożnych domach staropolskich istniał zwyczaj przyrządzania – oprócz innych potraw – dwunastu dań rybnych – na pamiątkę 12 apostołów. Podawano więc smażone dzwonka ryb, karpie, szczupaki, karasie i to w ten sposób, aby ten sam gatunek ryb był podawany w rozmaitej formie. Był karp smażony i karp po polsku- w szarym sosie z rodzynkami i migdałami, karaś smażony i karaś w śmietanie, lin z grzybami i lin w czerwonej kapuście, szczupak po żydowsku i szczupak w sosie chrzanowym, sandacz z jajkami i sandacz w jarzynach itd. itd.
Nieparzysta liczba potraw miała zapewnić urodzaj w przyszłym roku, Wierzono także, że potrawy na wieczerzę wigilijną powinny składać się ze wszystkich płodów pola, sadu, ogrodu, lasu i wody. Gdyby które opuszczono, nie obrodziłyby w przyszłym roku. Stary zwyczaj nakazywał bodaj skosztowanie każdej potrawy.
Na Podlasiu wpierw podają smaczny borszcz, potem rybę smażoną lub gotowaną, bardzo często wjuny, kompot z suszonych gruszek-dziczek i czernic oraz kutię. Na wschodnich terenach Polski na kolację wigilijną podawano potrawy, którym za jedyną okrasę służył olej lniany. Pierwszą był kisiel, przyrządzany z suszonego owsa, zapijany płynem powstałym z mielonych konopi zalanych gorącą wodą. Dalej idzie barszcz z grzybami lub suszonymi wjunami, następnie ryby lub inne dania w zależności od zamożności gospodarza i sztuki kucharskiej gospodyni. Ostatnią a zarazem niezbędną potrawą jest kutja, czyli kasza z krup perłowych.
Takie tradycyjne potrawy jak: barszcz czerwony z uszkami i karp smażony, znano i robiono także na Podlasiu. Jednak dziś już nie podaje się takich dań jak jesiotr w galarecie, sandacz z jajkami czy budyń z ryby.
Dawne obrzędy zanikają, ale potrawy takie jak: zupa grzybowa z suszonymi grzybami, kapusta wigilijna z grzybami, pierogi z kapustą i grzybami przechodzą z pokolenia na pokolenie.
Kiedyś często królował groch z kapustą, a dzisiaj: kutia z makiem lub łazanki, wszelkiego rodzaju śledzie i ryby, kompot z suszonych owoców. Dzisiaj podaje się krokiety z kapustą i grzybami, paszteciki z pieczarkami, placki drożdżowe, gołąbki z ryżem warzywami i grzybami, sałatki śledziowe czy ryby po grecku.
Wigilijne ciasteczko to przede wszystkim pierniki nasycone miodem, ciasta z makiem tak zwane makowce. Moc maku ma zapewniać przypływ pieniędzy i dobrobytu. Natomiast grzybki w zupach były i są świadectwem tradycji, mądrości oraz dobrej pamięci.
(w materiale wykorzystano fragmenty opracowania Hanny Szymanderskiej Polska Wigilia wypowiedzi gospodarzy domu weselnego U Mystka oraz publikacji internetowych)
tekst – Ryszard Anusiewicz
zdjęcia – Kamil Pietraszko
